कर्तबगार राज्यकर्ता - छत्रपती संभाजी

ठरविलेले ध्येय गाठण्यासाठी लागणारा दृढनिश्‍चय, त्यासाठीचे प्रयत्न, प्रयत्नातील सातत्य आणि आक्रमक पवित्रा ही सर्व तंत्रे आत्मसात करून, शत्रूंचा मुकाबला करणारा महान पराक्रमी राज्यकर्ता म्हणून छत्रपती संभाजी राजे यांचा उल्लेख करावा लागेल. प्रचंड पराक्रमी छत्रपतींचा पुत्र असल्याकारणाने त्यांच्या कर्तबगारीशी संभाजी राजांची प्रत्येकाने तुलना केल्यामुळे, मोठी गफलत झालेली दिसून येते.

फुले यांची संघर्षशीलता आणि हेडगेवार यांची संघटनशरणता

पेशवाईचा अस्त १८१८ साली झाला आणि महाराष्ट्रात अव्वल इंग्रजी शासनाचा कालखंड सुरू झाला. १८३२ सालापासून महाराष्ट्रात प्रबोधनपर्वास सुरुवात झाली, असे मानण्यात येते. आपण पारतंत्र्यात का गेलो? त्यासाठी आपले सामाजिक दोष कसे कारणीभूत झाले आहेत? आपल्या धर्मात काही मूलगामी दोष निर्माण झाले आहेत का? याचे चिंतन आणि मनन सुरू झाले. बाळशास्त्री जांभेकर, न्यायमूर्ती रानडे, आगरकर आणि महात्मा जोतिराव फुले आदी थोर पुरुषांची नावे या प्रबोधनपर्वाशी जोडली गेलेली आहेत. यांपैकी महात्मा जोतिराव फुले हे महाराष्ट्रातील आणि देशातीलही बहुजन समाजातील पहिले समाजक्रांतिकारक आहेत.